اولین سد قوسی جهان: هنر معماران قدیمی کشورمان به خصوص در دوران ایران باستان هنوز هم مایه شگفتی معماران امروزی است که حتی با دقیق‌ترین محاسبات ریاضی و فیزیک هم نتوانسته‌اند به رمز و راز این ساخت و سازهای شگفت‌انگیز که درگوشه و کنار کشورمان به چشم می‌خورند پی ببرند.
«سد کریت» یکی از این سازه‌های منحصربه‌فرد است که می‌توان آن را حاصل نبوغ معماران ایرانی در قرن‌های گذشته دانست؛ سدی قدیمی در طبس که عنوان اولین سد قوسی جهان را یدک می‌کشد.
شاید خیلی‌ها نمی‌دانند که از ۲ هزار سال پیش تا اوایل قرن بیستم، بلندترین سدهای قوسی جهان مثل ایزدخواست فارس، کبار قم و کریت طبس، در ایران ساخته شده بودند. آن موقع هنوز گینس پا به دنیا نگذاشته بود و خبری از ثبت رکوردهای اینچنینی نبود، درغیر این‌صورت حتما اسم سد باستانی و زیبای کریت، به عنوان رکورددار بلندترین سد در جهان ثبت شده بود. محاسبات به کار رفته در ساخت این سد آنقدر دقیق است که رئیس سابق کمیته بین‌المللی سدهای بزرگ، سد کریت را شگفت‌آورترین ساخته دست بشر در قرون وسطی می‌نامد.
سد دو قوسی و بسیار قدیمی کریت، در فاصله ۵۰ کیلومتری جنوب شرق شهرستان طبس در یزد و در میان رشته کوه‌های برافراشته شتری قرار گرفته است. بعد از طی ۵۰ کیلومتر در جاده طبس- دیهوک، مسیری وجود دارد که به روستای سروند می‌رسد و بعد از گذشتن از این روستا، جاده وارد روستای دیگری به نام ماودر می‌شود. تا اینجا مسیر، ماشین‌روست، ولی اگر می‌خواهید این سد منحصربه‌فرد را از نزدیک ببینید از اینجا به بعد باید کفش آهنین به پا کنید! چراکه حدود ده کیلومتری را باید پیاده طی کنید.
این مسیر صعب‌العبور پر است از صخره‌های آهکی ستبر و زیبا؛ در طول مسیر می‌توانید از دیدن آبشارها هم لذت ببرید تا طولانی بودن راه را حس نکنید! البته وقتی به این نکته فکر کنید که حدود هزار سال پیش، سازندگان این شاهکار مصالح مورد نیازشان را برای ساخت این سد با مشقت و سختی زیاد از همین راه و از میان تخته سنگ‌ها، کوه‌ها و آبشارها عبور می‌دادند حتما ذوق و شوقتان برای رسیدن به انتهای مسیر و تماشای سازه دست‌ساز آنها بیشتر می‌شود. البته بهتر است بدانید که این مسیر صعب‌العبور تقریبا به همان شکل گذشته‌اش باقی مانده و تغییر زیادی نکرده.
اسم سد کریت، از اسم روستایی گرفته شده که در ۴۰-۳۰ کیلومتری این سد قرار دارد. مهم‌ترین نکته‌ای که درباره این سد وجود دارد، نحوه مکان‌یابی ساخت این شاهکار توسط معماران و سازندگان آن در آن دوران است؛ اینکه آنها در آن سال‌ها، چطور به این نکته پی برده‌اند که این مکان، مناسب‌ترین محل برای ساخت چنین سدی است!؟
اولین سد قوسی جهان با خاصیت ضد زلزله
دکتر یعقوب دانش‌دوست- دکترای معماری و شهرسازی- است و تجربیات فراوانی در مرمت بناهای تاریخی دارد، او یکی از افرادی است که تحقیقاتش درباره این سد را در قالب یک کتاب منتشر کرده است؛ او می‌گوید: «روش سدسازی به شکل قوسی، روشی قدیمی در ایران است.
سد کریت با وجود گذشت سال‌ها هنوز هم شکل قوسی خودش را حفظ کرده و در عکس‌های هوایی گرفته شده هم، این موضوع به خوبی قابل مشاهده است. البته سدهایی با فرم قوسی شکل، مقاومت بسیار بالایی دارند و در مقابل فشارهای ناگهانی مثل زلزله، ریزش کوه و حوادث طبیعی مقاومت خوبی از خودشان نشان می‌دهند.»
زمین لرزه، واکنش طبیعی زمین در مقابل انرژی زیادی است که در طی سال‌ها در آن انباشته شده؛ یعنی زمین با ایجاد لرزش، در ریشترهای مختلف، انرژی‌اش را تخلیه می‌کند. مردم کشورهایی که روی نوار زلزله‌خیز کره زمین زندگی می‌کنند، خاطره خوشی از این لرزش‌ها ندارند. اینها را گفتیم تا از مقاومت سد کریت در برابر یک زلزله قدرتمند بگوییم که سال‌ها پیش اتفاق افتاده و این سد از آن جان سالم به در برده است.
دکتر ناظمی، محقق و زمین‌شناس در این باره می‌گوید: «۲۵ شهریور ماه ۱۳۵۷، زمین لرزه‌ای با قدرت ۴/۷ ریشتر طبس را لرزاند. این سد با وجود اینکه در معرض یک زلزله شدید قرار گرفت اما نه‌تنها تخریب نشد که حتی ترک هم برنداشت.»
اما قبل از اینکه درباره نوع ساخت و مصالح به کار رفته در بدنه این سد ضدزلزله صحبت کنیم، بهتر است اطلاعاتی درباره شکل ظاهری سد کریت داشته باشید. دکتر ناظمی در این‌باره می‌گوید: «ارتفاع قسمت بیرونی سد از کف رودخانه، ۵۲ متر و عمق حوضچه آبگیر۲۰ متر و طول آن در قسمت تاج۵۲ متر و ضخامت تاج هم ۲/۱ متر است. نکته جالب اینجاست که سد کریت محل مخصوصی برای خروج آب اضافی بعد از پرشدنش ندارد، برای همین آب‌های اضافی ناشی از سیلاب‌ها، بعد از پر شدن سد، از روی بدنه سد بیرون می‌ریخته و این موضوع نشان می‌دهد که بدنه سد بسیار محکم ساخته شده که با وجود گذر سیلاب‌های زیاد از روی آن خراب نشده است.»
مصالحی که در ساخت بدنه سد به کار رفته، جالب است.
ناظمی درباره مصالح اولین سد قوسی جهان می‌گوید: «مصالحی که درساخت سد به کار رفته ساروج و سفیده تخم‌مرغ بوده. تخم‌مرغ همیشه ماده بسیار ارزشمندی بوده اما چون می‌خواستند سد مقاوم باشد، از چسبندگی تخم‌مرغ در بدنه سد استفاده کرده‌اند. ماده اصلی به کار رفته در بدنه سد هم ملات آهک و شن و خاک است که مقاومت زیادی در برابر انحلال و تخریب دارد.» سازندگان علاوه بر استفاده از ساروج و ملات، در زمان‌های دیگر هم که سد به تعمیر احتیاج داشته، از آجر و سنگ استفاده کرده‌اند.
معماران اولین سد قوسی جهان ۷۰۰ سال پیش، برای ساخت آن، یک دره تنگ و باریک و برای جمع شدن آب هم یک دشت نسبتا صاف را در نظر گرفته بودند. این سد در دو مرحله کامل شده است. حدود ۱۵۰ سال قبل چهار متر به ارتفاع سد اضافه کردند که هم برای افزایش بهروه‌وری از سد بوده و هم این که مانع از متروکه شدنش می‌شد.
اولین سد قوسی جهان با طراحی بصرفه
سدها انواع مختلفی از نظر شکل و نوع معماری دارند؛ «آنها سه نوع هستند. تک قوسی، دو قوسی و سه قوسی. یک سری از سدها هم سدهای معمولی هستند که به دو دسته خاکی و بتونی تقسیم می‌شوند. در سدهای معمولی باید بدنه سد را مقاوم و با ضخامت زیاد بسازیم تا با وزن خودش جلوی فشار آب را بگیرد. این سدها مصالح ساختمانی زیادی مصرف می‌کنند اما در سدهایی که به شکل قوس هستند، چون محل قوس به درون سد است، انرژی و نیروی زیاد فشار آب را خود سد تحمل نمی‌کند و آن را به دیواره‌های کوه منتقل می‌کند.
سدهای قوسی باید در دره باریکی ساخته شوند و دیواره‌هایشان هم باید آن قدر مقاوم باشند که فشار زیاد آب را تحمل کنند.» اینها را دکتر ناظمی می‌گوید و ادامه می‌دهد؛ «سدهای قوسی به خاطر اینکه از مصالح کمی در ساخت آنها استفاده می‌شود، خیلی به صرفه‌تر هستند. به خصوص اینکه سد کریت در یک منطقه صعب‌العبور واقع شده و حمل‌ونقل مصالح در این مسیر خیلی سخت بوده و بنابراین بهترین راه این بوده که سازندگانش بتوانند با مصالح کم این بنا را برپا کنند. سد امیرکبیر هم یکی از سدهایی است که به شکل قوسی ساخته شده. البته سدهای قوسی معایبی هم دارند. مثلا شرایط زمینی و محیطی خاص برای ساخت آنها باید وجود داشته باشد. مانند سد کریت که در دره تنگ قرار دارد.»
مزایای اولین سد قوسی جهان
سدهای قوسی مثل سد کریت مزایا و معایب مختلفی دارند اما نکته دیگری که درباره سد کریت وجود دارد این است که آب این سد در زمان‌های کم‌آبی و خشکسالی هم نسبتا خوب است. سازندگان این سد خلاقیت و ابتکار منحصربه‌فردی را در ساخت آن از خود نشان داده‌اند مثلا در دریاچه سد یک چاه حفر کرده‌اند که به برج آبگیری معروف است.
دکتر ناظمی در این باره می‌گوید؛ «یک برج آبگیری به شکل یک چاه متصل به سد، در وسط دریاچه ساخته شده که به خاطر افزایش فشار آب در قسمت‌های عمیق دریاچه، از بالا به پایین ضخامت و قطرش زیاد می‌شود. در داخل چاه موجود در برج آبگیری، سوراخ‌هایی وجود دارد که به درون دریاچه منتهی می‌شود. محلی‌ها به این سوراخ‌ها قفل می‌گویند. قطر این سوراخ یا قفل‌ها بین ۲۰-۱۰ سانتی‌متر است. این قفل‌ها به شکل دایره هستند و داخل آن چوب یا پارچه می‌گذاشتند و با پتک به آن می‌زدند تا محکم شود و آب بند بیاید. البته این سوراخ‌ها در فواصل و ارتفاع‌های مختلف و بسیار منظمی از هم ساخته شده‌اند.»
در دوران گذشته، مردمی که از آب سد کریت استفاده می‌کردند در مواقع خشکسالی به سراغ آب ذخیره شده در چاه می‌رفتند؛ «در زمان‌های کم آبی قنات‌ها و آب‌های زیرزمینی و با توجه به کاهش آب سد یا دریاچه در زمان‌های مختلف، یک کارگر ماهر که خیلی هم شجاع بوده، وارد این چاه می‌شده و چوب یا پارچه‌ای را که سوراخ گرفته بوده برمی‌داشته. به این ترتیب تراز پایین‌تری از آب سد تخلیه می‌شده و به این شکل آب از زیر سد عبور می‌کرده و به مصرف مردم روستای کریت می‌رسیده. در فصول آبگیری که نزولات جوی مثل باران زیاد بوده، همه سوراخ‌های باز شده را دوباره می‌بستند و سد دوباره پر از آب می‌شد.»
در حال حاضر دیگر از سد کریت برای ذخیره آب استفاده نمی‌شود، چون عمر مفید سد تمام شده و به گفته دکتر ناظمی، به جز ۶-۵ متر از داخل سد که قابل استفاده است، داخل آن پر از رسوب شده و عدم لایروبی در طول زمان، مانع از آبگیری مجدد آن می‌شود.
البته در حال حاضر از این سد به صورت ویژه نگهداری نمی‌شود چون چند وقتی است که بالاتر از این سد، یک سد بتونی و وزنی به شکل قوسی ساخته شده؛ «همین که سد جدیدی برای آب گیری ساخته‌اند و آب به سد تاریخی کریت فشار نمی‌آورد، باعث می‌شود احتمال تخریب آن از بین برود.» نوع ساخت سد کریت به قدری خاص و مبتکرانه است که بسیار مورد توجه کارشناسان خارجی قرار گرفته است. این سد باستانی در سال ۱۳۷۹، در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید. اختلاف‌نظرهای فراوانی در مورد قدمت سد باستانی کریت طبس وجود دارد.
اولین سد قوسی جهان ۷۰۰ یا ۱۰۰۰ ساله؟
درباره قدمت سد کریت اختلاف‌نظر وجود دارد. به گفته دکتر محمد ناظمی- زمین شناس- شواهد و اسناد تاریخی بر جای مانده نشان می‌دهند یکسری تعمیرات در اواسط قرن پنج روی این سد زیبا انجام شده که این به معنای آن است که این سد قبل از قرن پنج و بیش از ۷۰۰ سال است که ساخته شده اما از طرفی زرتشتیان هم مدارکی دارند که نشان می‌دهد آنها سازنده سد کریت هستند که اگر فرض را براین ادعا بگذاریم، زمان ساخت سد به قبل از اسلام خواهد رسید. از طرفی پروفسورهانری گویلو که ۳۰ سال روی قنات‌های ایران تحقیق کرده ساخت این سد را به دوران مغول نسبت داده است.
دکتر ناظمی درباره قدمت سد کریت می‌گوید: «به این حکایت دقت کنید: در تاریخ کرمان، اشاره‌ای به تعمیر بند(سد) کریت شده است: «ملک قارود پس از رفتن برادر (آلب ارسلان) سفری به بلوچستان و جیرفت نمود و بر این بلاد امیر و نواب معین نمود و بند(سد) طبس را تعمیر کرد و با توجه به این نوشته سد کریت در اواسط قرن پنج تعمیر شده است و این نکته را نشان می‌دهد که زمان ساخت این سد قبل از قرن پنجم بوده.» معنی حرف دکتر ناظمی این است که عمر سد بیش از هزار سال است.
هر چند محلی‌ها همچنان اصرار دارند که این سد باستانی متعلق به ۷۰۰ سال پیش است. دکتر یعقوب دانش‌دوست هم درباره قدمت سد می‌گوید: «سد کریت بسیار قدیمی است و عده‌ای می‌گویند که در دوران پیش از اسلام و توسط زرتشتی‌ها ساخته شده. من در این خصوص تحقیقاتی داشته‌ام که در کتابم منتشرشده اما مطالعه بقایای به جای مانده از نوع ساخت و نحوه معماری نشان می‌دهد که این سد متعلق به ۷۰۰ سال پیش است.»
