چیستان

چیستان چیست؟

چیستان کلمه ای مرکب از «چیست» و «آن» است که در علم بدیع در فارسی، معادل کلمه «لغز» عربیست. لغز در لغت به معنی پیچیدگی و پوشیدگی است و و در اصطلاح به معنی کلام موزونی است که نام چیزی در آن برده نشود ولی اوصاف آن طوری برشمرده شود که خواننده با خواندن آن اوصاف پی به نام آن چیز ببرد. طراح چیستان سعی می‌کند تا با بیان اجزای حسی و مادی یک پدیده و معرفی برخی از ویژگی‌های آن مخاطب را برای شناسایی آن به تلاش و تکاپوی فکری وادارد.

یکی از گونه‌های ادبی در ادب رسمی و فرهنگ مردم ایران چیستان است. چیستان نوعی از تفرج و تفنن ادبی است که به جز کاربرد سرگرم‌کننده، جنبه‌های آموزشی و فرهنگی دیگری نیز دارد. (در بخش کارکردهای چیستان به آنها اشاره خواهد شد) این نوع ادبی را می‌توان در زمره ادبیات اندرزی به‌شمار آورد.

علت نام گذاری این صنعت به «چیستان» در فارسی، این است که جملات پرسشی معمولاً به صورت سؤال و با عبارت «چیست آن» یا «چیست» آغاز می‌شوند.

انواع چیستان از لحاظ ساختار

هر چیستان سه بخش دارد: یک یا چند موضوع- شرح یا تفسیر یا خبری دربارهٔ آن- پاسخ آن

مانند: «چیست آن درج زمرد رنگ ناپیدا دهان» که موضوع آن «درج»، شرح یا خبر آن «زمرد رنگ ناپیدا دهان» و پاسخ آن «انبه» است.

موضوع و شرح چیستان‌ها به لحاظ ساختار دو دسته هستند:

چیستان‌های سؤالی: جمله ای سؤالی است و درآغاز یا پایان آن واژه‌های پرسشی «آن چیست» یا مانند آن می‌آید.
چیستان‌های خبری که جمله‌های خبری هستند و عبارت «چیست آن» در آنها آورده نشده‌است.

کاربردهای چیستان

• آموزشی و تربیتی: هدف سازندگان چیستان‌ها این بود که با دادن برخی مشخصات، نکاتی از قبیل مطالب اجتماعی و و خانوادگی را به شنوندگان القا کنند و با استفاده از تمام ویژگی‌های این چیستان‌ها شنونده را به خود جلب کنند و غیرمستقیم به او آموزشی بدهند و مطالب این چیستان‌ها را درونی کنند.
• تحریک حس کنجکاوی: چیستان‌ها در حدت و تحریک دهن بسیار مؤثر هستند. امروزه از آنها برای مسابقات هوش، تقویت حافظه، بالا بردن تمرکز و دقت حواس و افزایش اطلاعات عمومی استفاده می‌شود. در تمام تعریف‌ها نیز بر این کارکرد چیستان تأیید کرده و آن را موجب تیزی ذهن دانسته‌اند. جوامع چیستان ساز و چیستان گو، اهل جست و جو و تحقیق هستند.
• سرگرمی: یکی از وظیفه‌های شاعران درباری و مدیحه سرایان سرگرم کردن درباریان بود. به همین سبب شاعر سعی داشت تا اشعار پیراسته تر و گیراتری برای شنوندگان بسراید. این شاعران معمولاً توجه خاصی به قصاید داشتند و سعی می‌کردند تا در اولین ابیات قصیده خود، توجه مخاطبان را جلب کنند. این کار را با استفاده از استعاره‌ها و توصیفات دقیق و موشکافانه خود انجام می‌دادند و بسیاری از این توصیفات حالت چیستان به خود گرفتند. نکته ای که در اینجا مطرح است این است که گاهی حتی نام چیستان هم به این ابیات اضافه نشده‌است. اما با وجود نداشتن عنوان چیستان، به دلیل ویژگی‌هایی که دارند، می‌توان آنها را چیستان نامید.
• آزمایش و سنجش هوش: پادشاهان کشورها یا اعزام سفیران و فرستادگان مخصوص و پاسخ به معماها چیرگی علمی خود را نشان می‌دادند. (مانند داستان فرستادن شطرنج به ایران توسط هندیان برای سنجیدن خرد و دانایی ایرانیان که قبلاً به آن اشاره شد) در افسانه‌ها پاسخ دادن به چیستان و برنده شدن در آن چنان اهمیتی داشته که توانسته‌اند جان اشخاص زیادی را نجات دهند؛ (نمونه چنین چیزی در رساله یوشت فریان دیده می‌شود) گاهی به‌واسطه پاسخ دادن به معماهای پادشاهان به مقامی بالا یا ثروتی هنگفت دست می‌یافتند و گاه دختر پادشاه شرط پذیرفتن خواستگارانش را پاسخ دادن به معماهایش قرار می‌داده‌است. برای نمونه داستان دختر شاه روس در هفت پیکر نظامی که خواستگار خود را با طرح معما به طریق آزمایش از میان نیکنامان، هوشمندان، دلاوران و دانایان انتخاب می‌کند. در شاهنامه هم آمده‌است منوچهر شاه شش چیستان از زال می‌پرسد و او به همه آنها جواب درست می‌دهد و بر موبدان و شاه مسلم می‌شود که از هوش سرشاری برخوردار است.

همه روزه انواع چیستان ها برای شما همراهان همیشگی گفتنی در نظر گرفته شده است، شما می توانید انواع مختلف چیستان را مشاهده کنید، انواع چیستان از حدس شهرها گرفته تا حدس نام اشیا و یا حدس نام افراد و کشورها و خیلی موارد دیگر که می توان به صورت چیستان مطرح گردد.

نمونه چیستان های بیشتر را در ادامه ببینید:↓